Author :
Abstract
Dinin temel kaynağı olan Kurʾân’da üzerinde durulan konulardan biri, anne ve babaya karşı sergilenmesi gereken tavırlardır. Bu çerçevede insana, anne ve babasına iyi davranması, tatlı ve güzel söz söylemesi ve yaşlandıklarında azarlamadan onlarla ilgilenmesi emredilmektedir. Konunun önemine binaen bu emirler, bazen Allah’a şirk koşmamak gerektiği hususunun ardından, bazen de “emrettik, vasiyet ettik” gibi vücûb ifade eden lafızlarla zikredilmektedir. Hadis kaynaklarındaki çok sayıda rivayette bu hususların, Kurʾân’ı teyit edici ve açıklayıcı şekilde mevzubahis edildiği anlaşılmaktadır. Bu çalışma, bu rivayetlerden Abdullâh b. Abbâs, Enes b. Mâlik ve Câhime b. el-Abbâs’tan nakledilmiş üç rivayeti sened ve metin açısından ele almayı amaçlamaktadır. Üç rivayetin ortak noktası, zahiri itibariyle “cennetin annelerin ayakları altında” olduğunu haber vermiş olmalarıdır. Öncelikle tespit edilen bu rivayetler, sened tahliline tabi tutulmaktadır. Böylece onların Rasûlullah'a (s.a.v.) aidiyetleri ve sıhhat durumları ortaya konulmaktadır. Ardından ilgili ayet ve rivayetler ışığında rivayetlerin metin tahlili yapılmaktadır. Böylelikle bu rivayetlerin hangi bağlamda söylendiği, “cennetin annelerin ayakları altında” olmasının ne anlama geldiği ve cennetin neden yalnızca annelerle ilişkilendirildiği gibi hususlara cevap aranmaktadır.
Keywords
Abstract
One of the issues emphasized in the Qurʾān, which is the main source of religion, is the attitudes that should be exhibited towards parents. In this context, man is ordered to treat his parents well, to speak sweet and kind words, and to take care of them without scolding when they get old. Due to the importance of the subject, these orders are sometimes mentioned after the issue of not associating partners with Allah, and sometimes with words expressing obligatory (wujūb) such as “We have enjoined on”. It is understood that in many narrations in Ḥadīth sources, these issues are mentioned in a way that confirms and explains the Qurʾān. This study aims to deal with three narrations from ʿAbdullāh b. ʿAbbās, Anas b. Mālik and Jāhimah b. al-ʿAbbās in terms of sanad and text. The common point of the three narrations is that they reported that “paradise lies at the feet of the mother”. First of all, these narrations, which are determined, are subjected to the sanad analysis. Thus, their belonging to the Messenger of Allah (pbuh) and their authenticity status are revealed. Then, the text analysis of the narrations is made in the light of the relevant verses and narrations. In this way, answers are sought to issues such as the context in which these narrations are said, what it means to be “paradise lies at the feet of the mother”, and why paradise is associated only with mothers.
Keywords
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh. Müsnedü’l-İmâm Ahmed bin Hanbel. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
- Aliyyü’l-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâtu’l-mesâbîh. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl el-Attâr. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1994.
- Âşıkkutlu, Emin. “Meçhul”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/286-288. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Âşıkkutlu, Emin. “Mestûr”. 29/337-338. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Timaş Yayınları, 1987.
- Bedreddin ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Bahâdır. et-Tezkire fi’l-ehâdîsi’l-müştehire. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
- Bedrüddîn İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Muhammed b. İbrâhim. el-Menhelü’r-revî fî muhtasari ʿulûmi’l-hadîsi’n-nebevî. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazân. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
- Beğavî, Ebü’l-Kâsım Abdullâh b. Muhammed. Muʿcemü’s-sahâbe. thk. Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Cekenî. 5 Cilt. Kuveyt: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 2000.
- Caʿberî, Ebû İshâk İbrâhim b. Ömer. Rüsûmü’t-tahdîs fî ʿulûmi’l-hadîs (Selâsetü kütüb mine’l- musannefâti’l-Caʿberiyyât içinde). thk. Cemâl Seyyid Rifâî. Kahire: Mektebetü Evlâdi’şŞeyh li’t-Türâs, 2005.
- Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed ʿUveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. ed-Duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Muvaffak b. Abdillâh b. Abdilkâdir. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1984.
- Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ömer. Zikru esmâi’t-tâbiʿîn ve men baʿdehüm mimmen sahhat rivâyetühû ʿinde’l-Buhârî ve Müslim. thk. Bûrân ed-Danâvî - Kemâl Yûsuf el-Hût. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1985.
- Demîrî, Ebü’l-Bekā Muhammed b. Mûsâ. en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. thk. Komisyon. 10 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 2004.
- Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed. el-Künâ ve’l-esmâ. thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.
- Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eşʿas. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb el-Arnaût - Muhammed Kamil Karabelli vd. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
- Ebû Nuaym el-İsfahânî, Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sahâbe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Azâzî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1998.
- Ebü’ş-Şeyh, Abdullâh b. Muhammed. el-Fevâʾid. thk. Ali b. Hasan el-Eserî. Riyad: Dâru’s-Samîî, 1992.
- Ebü’ş-Şeyh, Abdullâh b. Muhammed. Tabakâtü’l-muhaddisîn bi-İsbahân ve’l-vâridîne ʿaleyhâ. thk. Abdülgafûr Abdülhak Hüseyin el-Belûşî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
- Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. el-Câmiʿ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbü’s-sâmiʿ. thk. Mahmûd et-Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1983.
- Hennâd b. Serî. Kitâbü’z-Zühd. thk. Abdurrahmân b. Abdülcebbâr el-Feryevâî. 2 Cilt. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1985.
- Irâkî, Ebü’l-Fazl Abdürrahîm b. el-Hüseyin. Şerhu’t-Tebsıre ve’t-Tezkire. thk. Abdüllatîf el- Hümeym - Mâhir Yâsîn Fahl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- Itr, Nûrüddîn. Menhecü’n-nakd fî ʿulûmi’l-hadîs. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1979.
- İbn Abdilber en-Nemerî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. el-İstizkâr. thk. Sâlim Muhammed Atâ - Muhammed Ali Muʿavvaz. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- İbn Abdilber en-Nemerî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1992.
- İbn Abdilber en-Nemerî, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillâh. Kitâbü’l-İstiğnâʾ fî maʿrifeti’l-meşhûrîn min cümleti’l-ʿilmi bi’l-künâ. thk. Abdullâh Merhûl es-Sevâlime. 3 Cilt. Riyad: Dâru İbni Teymiyye, 1985.
- İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh. el-Kâmil fî duʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʿavvaz. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr. el-Âhâd ve’l-mesânî. thk. Bâsim Faysal Ahmed el- Cevâbire. 6 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1991.
- İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed. el-Cerh ve’t-taʿdîl. thk. Abdur- rahmân b. Yahya el-Muʿallimî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1952.
- İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Musannef. thk. Muhammed Avvâme. 26 Cilt. Cidde-Dımaşk: Dâru’l-Kıble-Müessesetü Ulûmi’l-Kur’ân, 2006.
- İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. Müsnedü İbn Ebî Şeybe. thk. Âdil b. Yûsuf el-Ğazâvî - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. 2 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muʿavvaz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Abdü- lazîz b. Abdillâh b. Bâz vd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1960.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. İthâfü’l-mehere bi’l-fevâʾidi’l-mübtekire min etrâfi’l-ʻaşere. thk. Merkezü Hizmeti’s-Sünne ve’s-Sîre. 19 Cilt. Medine: Mecmaʻu’l-Melik Fehd, 1994.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Lisânü’l-Mîzân. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Matbûʿâti’l-İslâmiyye, 2002.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Nuhbetü’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser (Se- merâtü’n-nazar, Kasabü’s-sükker ve İsbâlü’l-matar ile birlikte). thk. Abdülhamîd b. Sâlih b. Kâsım. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
- İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali. Takrîbü’t-Tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. Halep: Dâru’r-Reşîd, 1991.
- İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’d-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Mahmûd İbrâhim Zâyed. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1992.
- İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Kitâbü’s-Sikât. thk. Muhammed Abdürreşîd. 10 Cilt. Hay- darâbâd: Meclisü Dâiretü’l-Meʿârif, 1983.
- İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed. Sahîhu İbn Hibbân bi-tertîbi İbn Balabân. thk. Şuayb el- Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
- İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r- Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
- İbn Mâkûlâ, Ebû Nasr Ali b. Hibetillâh. el-İkmâl fî refʿi’l-irtiyâb ʿani’l-müʾtelif ve’l-muhtelif mine’l-esmâʾ ve’l-künâ ve’l-ensâb. thk. Abdurrahmân b. Yahyâ el-Muallimî. 7 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1993.
- İbn Mencûye, Ebû Bekr Ahmed b. Ali. Ricâlü Sahîhi Müslim. thk. Abdullâh el-Leysî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1987.
- İbn Saʿd, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2001.
- İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed. et-Terğīb fî fezâʾili’l-aʿmâl ve sevâbi zâlik. thk. Muham- med H. Muhammed H. İsmâil. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
- İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed. Târîhu esmâʾi’s-sikât. thk. Subhî es-Sâmerrâî. Kuveyt: ed- Dâru’s-Selefiyye, 1984.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. ed-Duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Ebü’l-Fidâ Ab- dullâh el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. el-Birr ve’s-sıla. thk. Âdil Abdülmevcûd - Ali Muʿavvaz. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1993.
- İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Abdurrahmân b. Ali. Telkîhu fühûmi ehli’l-eser fî ‘uyûni’t-târîh ve’s- siyer. Beyrut: Dâru’l-Erkam, 1997.
- İbnü’l-Irâkî, Ebû Zürʿa Ahmed b. Abdirrahîm. Tuhfetü’t-tahsîl fî zikri ruvâti’l-merâsîl. thk. Ab- dullâh Nevvâre. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
- İbnü’l-Mülakkın, Ebû Hafs Ömer b. Ali. et-Tavzîh li-şerhi’l-Câmiʿi’s-sahîh. thk. Dâru’l-Felâh. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 2008.
- İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân. ʿUlûmü’l-hadîs. thk. Nûreddîn Itr. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.
- İbnü’s-Sıddîk, Ebü’l-Feyz Ahmed b. Muhammed. el-Müdâvî li-ʿileli’l-Câmiʿi’s-sağîr ve şerhe- yi’l-Münâvî. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübî, 1996.
- İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh. Maʿrifetü’s-sikât. thk. Abdülalîm Abdülazîm el-Bestevî. 2 Cilt. Medine: Mektebetü’d-Dâr, 1985.
- İsyûbî, Muhammed b. Ali el-Vellûvî. Şerhu Süneni’n-Nesâî (Zahîretü’l-ʿukbâ fî şerhi’l- Müctebâ’). 40 Cilt. Riyad: Dâru’l-Miʿrâc - Dâru Âl Barûm, 2003.
- İzzüddîn İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed. Üsdü’l-ğâbe fî maʿrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muʿavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1994.
- Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme. Müsnedü’ş-şihâb. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
- Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân. Tehzîbü’l-Kemâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
- Moğultay b. Kılıç, Ebû Abdillâh Alâüddîn. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl fî esmâʾi’-ricâl. thk. Âdil b. Muhammed - Üsâme b. İbrâhim. 12 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadîsiyye li’t-Tıbâʿa ve’nNeşr, 2001.
- Mübârekfûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed b. Abdirrahmân. Tuhfetü’l-ahvezî bi-şerhi Câmiʿi’t-Tirmizî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
- Müttakî el-Hindî, Ali b. Hüsâmiddîn. Kenzü’l-ummâl fî süneni’l-akvâl ve’l-efʿâl. thk. Bekrî Hayyânî - Saffet es-Sekkâ. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
- Nâsırüddîn el-Elbânî, Muhammed. Sahîhu’t-Terğîb ve’t-terhîb. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’l- Meʿârif, 2000.
- Nâsırüddîn el-Elbânî, Muhammed. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-zaʿîfe ve’l-mevzûʿa ve eseruhe’s-seyyiʾü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 2004.
- Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. et-Takrîb ve’t-teysîr li-maʿrifeti süneni’l-beşîri’n-nezîr. thk. Muhammed Osmân el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1985.
- Safedî, Ebü’s-Safâ Halîl b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût - Türkî Mustafâ. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
- Saîd b. Mansûr, Ebû Osmân. Sünenü Saʿîd bin Mansûr. thk. Habîbürrahmân el-Aʿzamî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
- Sehârenfûrî, Halîl b. Ahmed. Bezlü’l-mechûd fî halli Ebî Dâvûd. thk. Takıyyüddin en-Nedvî. 14 Cilt. Hindistan: Merkezü’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen en-Nedvî, 2006.
- Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. el-Mekâsıdü’l-hasene fî beyâni kesîrin mine’l- ehâdîsi’l-müştehire ʿale’l-elsine. thk. Muhammed Osman el-Huşt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’lArabî, 1985.
- Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. et-Tuhfetü’l-latîfe fî târîhi’l-Medîneti’ş-şerîfe. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
- Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân. Fethu’l-muğîs bi-şerhi Elfiyyeti’l-hadîs. thk. Ali Hüseyin Ali. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
- Sönmez, Mehmet Ali. “es-Sikât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/176-177. İstan- bul: TDV Yayınları, 2009.
- Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Câmiʿu’s-sağîr fî ehâdîsi’l-beşîri’n-nezîr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
- Süyûtî, Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Kevser, 1994.
- Tahâvî, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Müşkili’l-âsâr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1994.
- Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaʿati Mustafâ el-Bâbî, 1977.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Dîvânü’d-duʿafâʾ ve’l-metrûkîn. thk. Hammâd b. Muhammed el-Ensârî. Mekke: Mektebetü’n-Nehdati’l-Hadîse, 1967.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Kâşif fî maʿrifeti men lehü rivâye fi’l Kütübi’s- Sitte. thk. Muhammed Avvâme. 2 Cilt. Cidde: Dâru’l-Kıble, 1992.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Muğnî fi’d-duʿafâʾ. thk. Nûreddîn Itr. 2 Cilt. Halep: Dâru’l-Meʿârif, 1971.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Muktenâ fî serdi’l-künâ. thk. Muhammed Sâlih Abdülazîz el-Murâd. 2 Cilt. Medine: el-Câmiʿatü’l-İslâmiyye, 1987.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Muhammed Rıdvan Arkasûsî vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
- Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 53 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 2000.
- Zekeriyyâ el-Ensârî, İbn Muhammed. Minhatü’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî (Tuhfetü’l-bârî). thk. Süleyman b. Düreyʿ el-Âzimî. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2005.
- Ziyâüddîn el-Makdisî, Muhammed b. Abdülvâhid. el-Ehâdîsü’l-muhtâre mimmâ lem yuhrichü’l- Buhârî ve Müslim fî Sahîhayhimâ. thk. Abdülmelik b. Abdillâh b. Dehîş. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hadr, 2000.
