Author :
Abstract
Yüksek düzeyde eğitim-öğretimin yapıldığı başlıca mekânlar olarak medreselerin ortaya çıkışı, kurulduğu coğrafyaya göre farklı zaman dilimlerinde gerçekleşmiştir. Medreseler X-XI. yüzyıldan itibaren Horasan ve Mâverâünnehir bölgelerinde kurulup gelişmeye başlamış, bu bölgelerden Batı’ya doğru ise tedrici bir gelişim seyri göstermiştir. Bu bakımdan medrese kurumunun hem geç bir tarihte ortaya çıktığı hem de Doğu’ya nazaran az sayıda olduğu coğrafyalardan biri Endülüs’tür. Bizim bu çalışmadaki amacımız, medrese kurumunun Endülüs’te ortaya çıkış zamanını tespit etmeye çalışmak ve eğitimin hangi kurumlarda icra edildiğini ortaya koymaktır. Dolayısıyla tarihî kaynaklardan hareket edildiğinden çalışmada belgelere ve dokümanlara dayalı veri toplama ve içerik analizini esas alan nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda veriler toplanırken öncelikle temel kaynaklara (tabakât ve terâcim) müracaat edilmeye çalışılmış, yorum ve çıkarımlarda bulunurken farklı araştırmalardan da istifade edilmiştir. Endülüs’te medresenin ilk olarak ne zaman kurulduğuyla ilgili farklı düşünceler öne sürülmüşse de bunun geç bir dönemde (XIII-XIV. yüzyıl) gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Mâlikî vakıf hukukunun etkisi, ilim yolculukları (rihleler), coğrafyanın maruz kaldığı savaşlar, coğrafik ve kronolojik faktörler, iç karışıklıklar ve siyasî istikrarsızlıklar medresenin Endülüs’te tam anlamıyla kurumsallaşamamasının sebepleri olarak zikredilebilir. Bu nedenle medreselerden ziyade evler, mektebler (küttâb, mekâtib), mescitler ve mescidü’l-câmi‘/câmiler eğitim-öğretimin icra edildiği başlıca mekânlar olmuştur.
Keywords
Abstract
The emergence of madrasas, as the main places where high-level education and training is carried out, took place in different time periods according to the geography in which they were established. Madrasahs were established and started to develop in the regions of Khorasan and Transoxiana from the 10-11th century, and from these regions to the West, they showed a gradual development course. In this respect, Andalusia is one of the geographies where the madrasa institution emerged at a late date and where it is few in number compared to the East. Our aim in this study is to try to determine the time of the emergence of the madrasa institution in Andalusia and to reveal in which institutions the education was carried out. Therefore, since historical sources are used, qualitative research method based on data collection and content analysis based on documents and documents was used in the study. In this context, while collecting the data, it was tried to refer to the obituaries and biography works (tabakāt and terācim), and different researches were also benefited from while making comments and inferences. Although different opinions have been put forward about when the madrasah was first established in Andalusia, it is understood that this took place in a late period (XIII-XIV century). The effect of the Mālikî foundation law, scientific journeys (rihla), the wars that the geography was exposed to, geographical and chronological factors, internal turmoil and political instability can be mentioned as the reasons why the madrasa could not be fully institutionalized in Andalusia. For this reason, rather than madrasahs, houses, schools (kuttāb, makātib), masjids and masjid al-cami‘/mosques have been the main places where education is carried out.
Keywords
- el-Abbâdî, Ahmed Muhtâr. “el-A‘yâd fî memlekeri Ğırnâta”. Mecelletü’l-Ma‘hedi’l-Mısrî li’d- Dirâseti’l-İslâmî fî Madrîd. Cilt/Sayı: 15 (1970), 133-149.
- Adıgüzel, Cumhur Ersin. İşbîliyye’nin Endülüs’ün Siyasî ve Kültürel Tarihindeki Yeri ve Önemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
- Adıgüzel, Cumhur Ersin. XI. Asırda Endülüs’te İlmî Hayat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sos- yal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
- Akiş, İbrâhîm Ali. et-Terbiye ve’t-ta‘lîm fi’l-Endelûs. Ürdün, 1982.
- el-Bekrî, Ebû Ubeyd (öl. 487/1094). Kitâbü’l-mesâlik ve’l-memâlik, thk. Adrian van Leeuwen- André Ferré. Kartaca: Dârü’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1992.
- Beksaç, A. Engin. “Mağrib” (Mimari). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/318-322. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Belğîs, Muhammed Emîn. er-Rubut bi’l-Mağribi’l-İslâmî ve devruhâ fî asrî’l-Murâbıtîn ve’l- Muvahiddîn. Cezayir: Cezayir Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1987.
- Bozkurt, Nebi. “Hâfız”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/74-78. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Bozkurt, Nebi. “Medrese”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/323-327. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Ceran, İsmail. “Merînîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/192-199. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
- Ceran, İsmail. “Sebte”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/258-260. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- el-Ceznâî, Ali. Zehretü’l-âs fî binâʾi medîneti Fas. thk. Abdülvehhâb İbn Mansûr. Rabat, 1411/1991, 2. baskı.
- Cîde, Ahmed Hâlid. el-Medâris ve nizâmü’t-ta‘lîm fî bilâdi’ş-Şâm fi’l-ʿasri’l-Memlûkî. Beyrut, 1422/2001.
- ed-Dabbî, Ahmed b. Yahyâ (öl. 599/1203). Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. I-II. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Kahire-Beyrut, 1410/1989.
- ed-Dâye, Muhammed Rıdvan. Târîhu’n-nakdi’l-edebi’l-Endelüs. Dımışk: Müessesetü’r-Risâle, 1981.
- Dîb, Safiyye. et-Terbiye ve’t-ta‘lîm fi’l-Mağrib ve’l-Endelus fî ‘asri’l-Muvahhidîn (h. 6-7/m. 12- 13). Cezair: Müessesetü Kunûzi’l-Hikme, 2011.
- Dündar, Mahmut. Mısır Eyyûbilerinde Eğitim ve Öğretim Faaliyetleri. Erzurum: Atatürk Üniver- sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
- Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed, İbn İzârî (öl. 712/1312’den sonra). el-Beyânü’l-muğrib fî ihtisâri ahbâri mülûki’l-Endelüs ve’l-Mağrib. I-IV. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf-Mahmûd Beşşâr Avvâd. Tunus: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1434/2013.
- al-Faruque, Muhammad. “The Development Of The Institution Of Madrasah And The Nizamiyah Of Baghdad”. Islamic Studies, Volume: 26, No: 3 (Autumn 1987), 253-263.
- el-Fâsî, İbn Ebû Zer‘ (öl. 741/1340). el-Enîsü’l-mutrib bi-ravzi’l-kırtâs fî ahbâri mülûki’l-Mağrib ve târîhi medîneti Fâs. Rabat, 1972.
- Fikrî, Ahmed. Kurtuba fi’l-‘asri’l-İslâmî târîh ve hadâre. İskenderiye: Müessesetu Şebâbi’l- Câmi‘a, 1983.
- el-Hamevî, Şihâbüddin Yâkût b. Abdullah (öl. 626/1229). Muʻcemü’l-büldân. I-V. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
- Hasan, Hasan Ali. el-Hadâretü’l-İslâmiyye fi’l-Mağrib ve’l-Endülüs ‘asru’l-Murâbıtîn ve’l- Muvahhidîn. Mısır: Mektebetü Hünâcî, 1980.
- el-Himyerî, Muhammed b. Abdülmun‘im (öl. 727/1327[?]). er-Ravdu’l-mi‘târ fî haberi’l-aktâr. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1975, 1984.
- Hizmetli, Mustafa. Endülüs’te Hisbe Teşkilatı. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
- İbn Battûta (öl. 770/1368-69). Tuhfetü’n-nüzzâr fî garâibi’l-emsâr ve acâibi’l-esfâr/Rihletü İbn Battûta. I-V. thk. Abdulhâdî et-Tâzî. Rabat: Akâdemiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1997.
- İbnü’l-Ebbâr (öl. 658/1260). et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. I-IV. thk. Abdüsselâm el-Herrâs. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
- İbn Esîr (öl. 630/1233). el-Kâmil fî’t-Târîh. I-XIII. Beyrut: Dâru Sâdır, 1979.
- İbn Haldûn (öl. 808/1406). Mukaddimetü İbn Haldûn. I-II. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. Dımaşk, 2004.
- İbn Haldûn. Mukaddime. I-II. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2011.
- İbn Hallikân (öl. 681/1282). Vefeyâtu’l-a’yan ve enbâu ebnâi’z-zamân. I-VIII. thk. İhsan Abbâs. Beyrut, 1968.
- İbnü’l-Hatîb, Lisânüddîn. el-İhâta fî ahbâri Ğırnâta. I-IV. thk. Muhammed Abdullah İnân. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1393/1973.
- İmamuddin, S. M. Muslim Spain. Leiden, 1981.
- Îsâ, Muhammed Abdülhamîd. Târihu’t-ta‘lîm fî’l-Endelus. Kahire, 1982.
- İyâz, Kâdî (öl. 544/1149). el-Ğunye. nşr. Mâhir Züheyr Cerrâr. Beyrut, 1402/1982.
- el-Kalesâdî, Ali b. Muhammed b. Ali el-Kureşî (öl. 891/1486). Rihletü’l-Kalesâdî. nşr. Muham- med Ebü’l-Ecfân. Tunus, 1978.
- el-Karâfî, Bedrüddîn (öl. 1008/1600). Tevşîhu’d-dîbâc ve hilyetü’l-ibtihâc. thk. Ali Ömer. Kahi- re: Mektebetü’t-Sekâfetü’d-Dîniyye, 2004.
- Makdisi, George. “The Madrasa in Spain: Some Remarks”. Revue de l’Occident Musulman et de la Méditerranée. Cilt: XV-XVI. Sayı: 2 (1973). 153-158.
- Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstan- bul: Klasik Yayınları, 2007.
- Makdisi, George. İslâm’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşerî Bilimler. trc. Hasan Tun- cay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
- Makdisi, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim İslâm Dünyası ve Hıristiyan Batı. trc. ve inceleme: Ali Hakan Çavuşoğlu-Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
- Makkarî, Ahmed b. Muhammed (öl. 1041/1632). Nefhu’t-tîb. I-VIII. nşr. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
- Makkarî, Ahmed b. Muhammed (öl. 1041/1632). Ezhârü’r-riyâz fî ahbâri ‘İyâz. I-III. nşr. Mustafa es-Sekkâ-İbrâhîm Ebyârî-Abdülhafîz Şelebî. Kahire: 1939-1942. I-V. thk. Sa‘îd Ahmed A‘râb-Abdüsselâm Herrâs. Rabat, 1978-1980.
- el-Makrîzî. Takıyyüddîn Ahmed b. Ali (öl. 845/1442). el-Mevâ‘iz ve el-i‘tibâr bi zikri’l-hıtat ve el-âsâr. tah. Muhammed Zeynuhum-Medîha eş-Şerkâvî. Kâhire: Mektebe Medbûlâ, 1998.
- Ma‘rûf, Nâcî. Neş’etü’l-medârisi’l-müstakille fi’l-İslâm. Bağdat: Matbaatü’l-Ezher, 1385/1966.
- Ma‘rûf, Nâcî. Esâletü’l-hadâreti’l-Arabiyye. Bağdat: Matbaatü’t-Tedâmun, 1969.
- Maʻruf, Nâcî. Medâris kable’n-Nizâmiyye. Bağdat: Matbaatü’l-Mecmeʻi’l-İlmiyye, 1973.
- Melchert, Christopher. The Formation of The Sunni Schools of Law, 9th-10th Centuries C.E. Leiden-New York-Köln: Brill, 1997.
- el-Menûnî, Muhammed. el-Ulûm ve’l-fünûn ve’l-âdâb ‘alâ ‘ahdi’l-Muvahhidîn. Rabat: Dârü’l- Mağrib, 1397/1977.
- Mu’nis, Hüseyin. Târîhu’l-fikri’l-Endelus. Kahire, 1955.
- en-Nu‘aymî, Abdülkâdir b. Muhammed (öl. 927/1521). ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. I-II. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
- Ocak, Ahmet. “Selçuklu Medreselerinin Mağrib ve Endülüs Üzerindeki Etkileri”. Turkish Stu- dies. IV/3. Spring 2009.
- el-Ömerî, İbn Fazlullah (öl. 749/1349). Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. I-XXVII. thk. Kâmil Selmân el-Cubûrî-Mehdî en-Necm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (İlim ve Kültür Tarihi). Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Medeniyet Tarihi). Ankara: TDV Yayınları, 1997.
- Ribera, Julian. et-Terbiyetü’l-İslâmiyye fi’l-Endelüs. trc. Tâhir Ahmed Mekkî. Kahire: Dârü’l- Me‘ârif, 1994, 2. baskı.
- Sanjuán, Alejandro García. Till God Inherits The Earth Islamic Pious Endowments in al-Andalus (9-15th Centuries). Leiden-Boston: Brill, 2007).
- Shatzmiller, Maya. The Berbers and The Islamic State: The Marinid Experience in Pre- protectorate Morocco. Princeton: Markus Wiener Publishers, 2000.
- es-Suyûtî, Celâlüddîn (öl. 911/1505). Buğyetü’l-vu‘ât fî tabakâti’l-lüğaviyyîn ve’n-nuhât. I-II. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, 1384/1964-65.
- Şükürov, Qiyas. Benî Ahmer Devleti (1232-1492). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniver- sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
- Tâceddîn, es-Sübkî (öl. 771/1370). Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-kübrâ. I-X. thk. Mahmûd ve Muham- med el-Tenâhî-Abdulfettâh Muhammed el-Ahlû. Kâhire, 1964-1976, 1992.
- et-Tinbuktî, Ahmed Bâbâ (öl. 1036/1627). Neylü’l-ibtihâc bi tatrîzi’d-dîbâc. inâye ve takdim: Abdulhamîd Abdullah el-Herrâme. Trablus: Dâru’l-Kâtib, 2000.
- et-Tûhî, Ahmed Muhammed. el-Mezâhiru’l-hadâra fi’l-Endelüs fî asri Beni’l-Ahmer. İskenderi- ye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmi‘a, 1997.
- Uzrî, İbnü’d-Delâî (öl. 478/1085). Nusûs ani’l-Endelüs min Kitâbi Tersî‘i’l-ahbâr ve tenvî‘i’l-âsâr ve’l-büstân fî garâibi’l-büldân ve’l-mesâlik ilâ cemî‘i’l-memâlik. thk. Abdülazîz elEhvânî. Madrid: el-Ma’hedü’l-Mısrî li’d-Dirâsâti’l İslâmiyye bi’l-Madrid, 1965.
- el-Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ (öl. 914/1508). el-Mi‘yârü’l-mu‘rîb ve’l-câmi‘u’l- muğrib ‘an fetâvâ ‘ulemâ’i İfrikiyye ve’l-Endelüs ve’l-Mağrib. I-XII. nşr. Muhammed Haccî v.dğr. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1401/1981.
- Yiğit, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/76-79. İstanbul: TDV Ya- yınları, 2008.
- Zehebî (öl. 748/1348). el-İber fî haber men ğaber. I-IV. thk. Ebû Hâcir Muhammed Saîd b. Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
- Zehebî. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. I-XXV. Beyrut, 1996.
